Дос және жаумен танылған

Әлемдегі екі қасіретті соғыс бүкіл жерді қанмен жуды. Социализм мен капитализмнің шексіз күресі болды. Көптеген жылдар бойы жалғасып келе жатқан соғыс басталды. Бір біріне үздіксіз қадағалауға, қару-жараққа деген ұмтылуға жол ашты. Мұның бәрі ядролық қарудың пайда болуына әкелді. Мұндай қару қасиетті қазақ жерінде алғаш рет сыналғаны өкінішті. Әрине, бұл өкінішті құбылыс, билік өкілдерінің бұйрығы бойынша жүргізілген қулық-сұмдық саясат. Шынайы шындық туралы бүкіл әлем ғаламшардың империясы мәңгілікке құлаған кезде ғана білді. Бақытымызға орай, өткен ғасырдың соңғы онжылдығында күшті империяның құлдырауынан кейін жаулап алынған халықтардың еркіндігі және жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы болды. Дегенмен, жаңа бейбіт тарихтың басталуына айналған күрделі кезең туралы толық ақиқат әзірге мұқият зерттелмеген, ашылмаған.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін бүкіл әлемде ұлы ядролық державаға айналу мүмкіндігінен бас тартты. Қорқынышты арсеналдың шебері бола отырып, жаңа тәуелсіз мемлекетті құдіретті ететіндей көрінді. Мұның бәрі елдің тәуелсіздігінің берік кепілі болар еді. Сол кезде осындай тәуелсіз тудың астында алғашқы қадамдарын жасаған біз сияқты жастардың ақыл-ойында «саяси романтизм» жиі пайда болды.

Иә, тәуелсіздіктің алғашқы жылдары 90-жылдар біздің еліміздің тарихында ерекше «із» қалдырды. Сол жылдарда Қазақстан халқы мен билігі халық тарихында өте маңызды міндетке тап болды. Қандай болмасын, елдің тәуелсіздігін қамтамасыз ету қажет болды. Бұл қалай жүзеге асырылды? Көптеген адамдар жерімізге қуатты қарудың көмегімен ойлады ма? Немесе басқа жолдар бар ма? Ядролық қару Қазақстанның тәуелсіздігінің кепілі бола ма? Шындығында, бұл дилемма қалай шешілуі керек, бұл тек Қазақстан тағдырына ғана емес, бүкіл адамзатқа қатысты.

Сол күндерде болған оқиғаларды еске түсіру дұрыс болады.

КСРО құлағаннан кейін жаһандық геосаясат елеулі өзгерістерге ұшырады. Егер бұрын КСРО бір ядролық держава болатын болса, онда қазір оның бірнеше бөлігіне бөлінген, жерде бірден дерлік 4 ядролық державалар пайда болды. Бұл жағдай Халықаралық атомдық клубтың алаңдаушылығын тудырды. Сол қиын күндерде Қазақстандағы қару-жарақтың жойылуы күн тәртібіндегі ең өзекті мәселе болды. Бұл мәселеде әлемдегі ең күшті мемлекет болып табылатын Америка Құрама Штаттары ең белсенді мемлекет болды. Қазақстан мен АҚШ арасындағы күрделі даулар басталды. Бұл талқылаулар соншалықты күрделеніп кетті, тіпті олардың аяқталуына жеткен деп айтуға болады. Осы туралы Президент Н.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында» кітабында мынадай нақты фактілер келтіреді: «Джеймс Бэйкерді (бұрынғы АҚШ Мемлекеттік хатшысы) басқа жолдар жоқ, ядролық қаруды қорғау және біздің қауіпсіздігіміз үшін өзімізде сақтау туралы түсіндіруге тырыстым. Шындығында, бізде басқа таңдау жоқ еді. Егер біз қауіпсіз бола алатынымызға сенімді болсақ, оған күшті кепілдік берілетін болса, сонда ғана біз ядролық қару мәселесін шеше аламыз. Бұл келіссөздерде менің мақсатым болды. Осы күрделі күндерді еске түсіру кезінде Джеймс Бейкер 1991 жылы желтоқсанда болған кездесуіміз туралы «Дипломатия саясаты» атты кітабында «Мен сағат 3-те өзімнің үйіме келдім. Осыдан кейін Назарбаевпен 3 сағатқа созылған бұл кездесу сол уақытқа дейін өткізілген ең жақсы кездесу екенін түсіндім. Ол, сөзсіз, күшті әсер қалдыратын, лайықты көшбасшы. Назарбаев қажеттіні қалай көру керектігін біледі. Ол жүйеде одан әрі жүзеге асыру үшін түсінікті нәрсені қалай табуға болатындығын біледі». Шамасы, біз бір-бірімізге жақсы әсер қалдырдық. Егер біз Қазақстан туралы ядролық қарусыз аймақ ретінде айтатын болсақ, біз сөзімізді сақтадық. Қазақстан - ядролық полигонды жапқан жалғыз ел. Осы кездесуде Мемлекеттік хатшы маған Джордж Буштың АҚШ-қа ресми сапармен келген алғашқы ресми шақыруын табыс етті. Осылайша, 1992 жылдың мамыр айында Америка Құрама Штаттарына ресми сапарым басталды. Қалай күткендей, өз мақсаттарыма жету оңай емес болды. Қол қоюға ұсынылған құжаттардың алғашқы нұсқаларынан ештеңе қалған жоқ, бәрі қабылданбады. Әрбір мәселе бойынша біз әрбір тармақты талқыладық. Менің ойымша, бұл американдықтар үшін де оңай болмады. Бір күннің ішінде Джеймс Бэйкер менімен төрт рет сөйлесуіне тура келді.

Әрбір кездесуден кейін ол өз президентіне абыржыған күйде кететін. Нәтижесінде қысым жасай бастады. Егер бүгін біз ядролық қару туралы шартқа қол қоймасақ, онда ертең барлық басқа мемлекетаралық құжаттарға қол қойылмайтыны туралы мәлімдеді. Бұл құжаттар экономикалық қарым-қатынастарға қарамастан, бірақ ол құжаттарда Қазақстанның қауіпсіздігі туралы айтылған жоқ еді. Мен өз мақсатыма жету үшін тәуекелге бардым. Мен бұл жағдайда үйге оралу үшін дайындықты бастайтынымды айттым. Ақырында, американдықтар өз сөздерінен бас тартты. Біз сұрағандай АҚШ Қазақстанға кепілдік беретіні туралы құжатқа қол қойды» [65-бет]

Бұл туралы академиялық ортада наразылық қауесеті туралы бәрі біледі, бұл қоғамдық пікірдің бөлінуіне әкелді. Кейбіреулер Президенттің шешіміне разы болды, басқалары наразылық білдірді. Соңғылары бұл «тарихи» қателік деп қарастырды. Терең ойлайтын қазақтар Президенттің жақтастары болды. Олар еліміздің мүддесін әрдайым бірінші және шын мәнінде тәуелсіздікке қуанған азаматтар еді. Айтпақшы, 1993 жылы Қазақстан Республикасының халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов өзінің «Болашақты болжаушы» деген мақаласында 1993 жылы былай деп жазды: «Біз жақындап және жиналуымыз керек, біздің еліміздің есігін ашпау керек. Қазақстан үкіметі жалған «ядролық мемлекет» деген атаудан бас тартып, халықаралық саясатта өзінің болжамын көрсетті. Шын мәнінде, неге біз өзіміз ойлап таппаған қаруды қолымызда ұстап тұрамыз, ол адамдарға тек қана бақытсыздық әкеледі және біздің халқымыздың табиғатына жат болып табылады!» («Қазақ әдебиеті» газеті, 1993 ж.).

Шынында, Нұрсұлтан Назарбаевтың батыл әрі дұрыс шешімі біздің еліміздің болашақ дамуына жол ашады және жас мемлекетті жарқын болашаққа алып келеді. Президент «Әлемнің эпицентрі» кітабында 10 жыл өткеннен кейін бұл туралы еске алады: «Тек беделді түсініктерді негізге ала отырып ядролық қаруды сақтағанда, біз әлемдегі ең үздік бес стратегиялық державаға кіре аламыз және бір мезгілде тағдырдың көшбасшысы бола алатынбыз, оның өлтіретін атомдық арсеналының күшін көрсете білетінбіз. Бірақ, ішкі ойлар мен сыртқы жағдайлар бізді осы «ядролық» жолды ұстануға мәжбүр ете алмайды. Бүгінде, шамамен он жыл өткеннен кейін, мен шешіміміздің дұрыстығына және тарихи маңыздылығына көбірек сенемін».

Халқымыздың жүрегінде мақтаныш сезімін оятуға және оның салтанатты ұлылығын асқақтатуға осы ізгі қадам Қазақстан бүгінде халықаралық қоғамдастықтың жылы қолдауын сезінді, ол әлем халықтары үшін үлкен үлгі болып табылады, бұған ешқандай күмән жоқ. Бірақ, біз үшін бәрі оңай болды ма? Бұл үшін қаншалықты күш, энергия мен батылдық қажет болды! Белгілі саясаттанушы, ҚР Парламенті Сенатының төрағасы Қ.Тоқаев өзінің «Жеңіп шығу» кітабында былай деп жазады: «Будапештте ЕҚЫҰ саммиті кезінде, құжаттарға қол қою рәсімі және біздің еліміздің қауіпсіздігіне кепілдік беретіні туралы салтанатты шара өтті. Салтанатты шара жалпыеуропалық форум өтетін отырыстың шағын залында өтті.

  Б.Клинтон, Б. Ельцин және Ұлыбритания премьер-министрі Д. Мейджер шағын сатыға көтерілді. Олардың әрқайсысы қысқа мәлімдеме жасады. Залда отырған шенеуніктер мен корреспонденттердің айтуынша, Ресей президенті өте солғын, ауруы бар және сахнада екіталай тұр. Америка президенті де жақсы көрінбеді, оның беті аллергиясы бар сияқты көрінді. Британ президенті шаршап тұрғандай. Олардың арасында Н.Назарбаев спортшы ретінде көңілді болды. Ол өте маңызды мәлімдеме жасай отырып, ұлы державаларға қауіпсіздік кепілдіктерін қамтамасыз еткені үшін үлкен ризашылығын білдірді. Ол сондай-ақ, ядролық державалар клубының басқа мүшелеріне сондай шешім қабылдауға шақырды. 1995 жылы Қытай мен Франция Қазақстанға қауіпсіздік кепілдігін ұсынды. Осылайша, Қазақстанның ядролық қаруды таратпау режиміне бейімделу қабілеті бірнеше рет негізделген. Біздің еліміз ұлы державалардың халықаралық тануымен қатар, оның тәуелсіздік кепілдігін алды.

Әлемдік дүниені қолдайтын жалғыз тұлға ретінде Нұрсұлтан Назарбаев адамзат қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін әлі күнге дейін тынымсыз еңбек етуде. Ол бұл туралы әлемдік трибуналарда қайталауда. Бүгінде әлем ядролық қарусыздану туралы ойлауда. Бұл жерде Қазақстан Президентінің қосқан үлесі мен ерекше рөлін атап өту қажет. Бұған дәлел ретінде Президенттің Манифесті биылғы жылы пайда болды. Әлемнің барлық елдерін ядролық қарусыздандыруға шақырған бірегей бастама БҰҰ-ның ресми құжатына айналғаны - Қазақстанның әрбір азаматы үшін үлкен мақтаныш. Осыған байланысты біз «Бейбітшілік. ХХІ ғасыр» адамзаттың ой-пікірлерін және шапшаң соғыстардан қорғайтыны туралы манифестіне терең сенеміз.

Депутат  Қайырлы Таукен